بهتر زیستن را بیاموزیم

 بیماری سلیاك یا «حساسیت به گلوتن» با اینكه بیماری شایعی است، ولی در اغلب موارد دیر تشخیص داده می‌شود، به طوری كه در هر فرد مبتلا به این بیماری به‌طور متوسط 11 سال تأخیر در تشخیص وجود دارد و یك كودك مبتلا به سلیاك تقریباً به 8 پزشك مراجعه می‌كند تا بالاخره بیماری‌اش تشخیص داده شود.

از طرفی هم عدم تشخیص به موقع این بیماری باعث ایجاد عوارض آن مثل تأخیر در رشد، سوءتغذیه، كوتاهی قد و پوكی استخوان و... می‌شود. در طرحی كه توسط دانشگاه علوم پزشكی تهران اجرا می‌شود، كارشناسان بهداشتی با مراجعه به مدارس مقاطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان، دانش‌‌آموزان را مورد بررسی قرار می‌دهند تا در صورت وجود این بیماری، آن را سریع‌تر تشخیص دهند و مانع بروز عوارض شوند.

***

سلیاك یك بیماری روده‌ای است كه در اثر حساسیت به گلوتن ایجاد می‌شود. اگر با خودتان فكر می‌كنید «ما كه تا به حال گلوتن نخورده‌ایم!» باید بدانید كه هر روز با خوردن یك تكه نان، ماكارونی، پیتزا و خیلی از غذاهایی كه حاوی گندم و برخی از غلات هستند، این ماده وارد بدن شما می‌شود، چون گلوتن نام پروتئینی است كه در این مواد وجود دارد. البته علاوه بر مواد غذایی در برخی از داروها و در تركیبات ویتامینی هم گلوتن یافت می‌شود.

وقتی فرد مبتلا به سلیاك، غذاها یا موادی را مصرف می‌كند كه گلوتن دارند،  سیستم ایمنی بدن او فعال شده و باعث آسیب به روده كوچك می‌شود. در نتیجه جذب مواد غذایی از این روده آسیب‌دیده با اختلال مواجه شده و فرد دچار سوءتغذیه می‌گردد. همین امر، مهم‌ترین علت در بروز علایم در افراد مبتلا به این بیماری است.

بیماری سلیاك، یك بیماری ژنتیكی محسوب می‌شود و در بین افرادی كه این بیماری در خانواده‌شان وجود دارد، شایع‌تر است. گاهی هم بیماری در اثر برخی عوامل محیطی مثل انجام جراحی، حاملگی و زایمان، عفونت‌های ویروسی و استرس‌های شدید روحی تشدید می‌شود.

یك بیماری، هزار علامت

بیماری سلیاك خودش را در همه به یك صورت نشان نمی‌دهد و می‌تواند طیف وسیعی از علایم را ایجاد كند. مثلاً بعضی افراد هستند كه با وجود ابتلا به بیماری كاملاً بدون علامت هستند؛ برخی علایمشان مربوط به دستگاه گوارش می‌شود و از نفخ شكم، دردهای راجعه شكمی، اسهال و مدفوع چرب رنج می‌برند و برخی هم به علت سوء تغذیه و كمبود مواد مغذی و ویتامین‌ها علایم متنوعی را از خود بروز می‌دهند.

 مثلاً كمبود آهن ناشی از سوء جذب در این بیماری باعث علایم كم‌خونی، كمبود ویتامین D و كلسیم باعث پوكی استخوان، كمبود مواد معدنی باعث تغییر رنگ دندان‌ها و... می‌شود. علایم این بیماری به همین مواردی كه گفتیم محدود نمی‌شود و خستگی، ضعف، اختلالات رفتاری، تشنج و ناباروری و كلی علایم دیگر هم ممكن است به علت ابتلا به سلیاك در فرد ایجاد شود.

از آنجا كه حتی افراد بدون علامت واضح هم ممكن است دچار عوارض سلیاك شوند كه گاهی ممكن است این عوارض غیرقابل جبران باشند، تشخیص صحیح و به موقع بیماری اهمیت پیدا می‌كند. هر چقدر بیماری در شخصی دیرتر تشخیص داده شود و درمان دیرتر آغاز شود، شانس بروز عوارض بالاتر می‌رود و این مسئله به خصوص در بچه‌ها بسیار مهم است، چون تأخیر رشد، كوتاهی قد و كمبود مواد غذایی ناشی از این بیماری در بچه‌ها، جبران‌ناپذیر است.

باز هم شیر مادر

چرا افراد مختلفی كه مبتلا به سلیاك می‌شوند، علایم متفاوتی از خودشان بروز می‌دهند؟ چرا برخی در همان بچگی علایمشان ظاهر می‌شود و برخی حتی در بزرگسالی هم علامتی ندارند؟

طول مدتی كه كودك در دوران شیر‌خوارگی، با شیر مادر تغذیه می‌شود، سنی كه تغذیه كمكی شروع می‌شود و میزان غذاهای حاوی گلوتن كه كودك در دوران شیرخو‌ارگی مصرف می‌كند، سه عامل مهم در بروز علایم این بیماری هستند. به طوری كه گفته شده  هرچه مدت زمانی كه كودك با شیر مادر تغذیه می‌شود، طولانی‌تر باشد علایم این بیماری در او دیرتر ظاهر شده و خفیف‌تر خواهد بود.

دانشمندان دانشگاه كلرادو، با بررسی كه از سال1994 تا 2004 روی 1560 كودك انجام دادند اعلام كردند كه ورود دیرتر غذاهای حاوی غلات به رژیم غذایی كودكان از مشكلات روده‌ای از جمله سلیاك در آنها می‌كاهد. غلات و غذاهای حاوی گلوتن باید بعد از سن 4 تا6 ماهگی جزو رژیم غذایی كودك قرار گیرند تا احتمال بروز سلیاك در آنها كمتر شود و مواجهه با گلوتن در سه ماهه اول زندگی، خطر ابتلا به سلیاك را در افراد مستعد تا 5 برابر افزایش می‌دهد؛ قابل توجه مادرانی كه قبل از سن 4 تا 6 ماهگی كودك  را نان‌خور می‌كنند!

یك آزمایش خون ناقابل

تشخیص بیماری سلیاك به خودی خود كار سختی نیست، ولی از آنجا كه علایم متنوعی دارد و خودش را شبیه سایر بیماری‌ها نشان می‌دهد، كمتر به آن فكر می‌شود و در نتیجه آزمایشی برای تشخیص آن صورت نمی‌گیرد.

در بیماری كه با علایم گوارشی و اسهال مراجعه می‌كند، ممكن است بیماری‌های روده مثل سندرم روده تحریك‌پذیر یا عفونت‌های روده و... مطرح شوند و در بیماری  كه با كم‌خونی، فقر آهن یا كمبود كلسیم یا سایر مواد معدنی مراجعه می‌كند، ممكن است اول به كمبودهای غذایی و عدم مصرف كافی فكر شود، در نتیجه بیماری سلیاك تشخیص داده نشود.

در حال حاضر برای تشخیص این بیماری، آزمایش خون انجام می‌شود و سطح آنتی‌بادی‌هایی كه بدن در مواجهه با گلوتن می‌سازد، اندازه‌گیری می‌شود. اگر نتیجه این تست در فردی مثبت باشد، باید فرد تحت نمونه‌برداری از روده قرار گیرد تا تشخیص بیماری در  او ثابت شود.

در طرحی هم كه توسط دانشگاه علوم پزشكی تهران اجرا می‌شود، كارشناسان با مراجعه به مدارس و بررسی دانش‌آموزان در صورت برخورد با موارد مشكوك، آزمایش خون انجام می‌دهند تا این بیماری را تشخیص دهند.

اگر در سابقه خانوادگی فردی، ابتلا به سلیاك در بستگان وجود داشته باشد و یا در صورت رشد نامناسب وجود علایم سوء‌تغذیه، كم‌خونی و... در افراد، باید به این بیماری مشكوك شد و آزمایش‌های لازم را انجام داد.

درمان به ظاهر ساده!

تنها درمان موجود برای افراد مبتلا به سلیاك، حذف گلوتن از رژیم غذایی است. علاوه بر این در صورت كمبود باید آهن و اسید فولیك، كلسیم و سایر مكمل‌های ویتامینی هم برای فرد مبتلا تجویز شود. باید دقت كرد كه ورود مقادیر جزئی مواد حاوی گلوتن به دستگاه گوارش به اندازه مقادیر فراوان آن مضر است.

رعایت برنامه غذایی و حذف كامل غلات غیرمجاز، باعث بهبودی كامل افراد مبتلا می‌شود ولی در صورت پیدایش عوارض ممكن است برخی از آنها درمان ناپذیر بوده و برخی هم به درمان طولانی مدت احتیاج داشته باشند. بعد از بهبود علایم بیمار باید به رژیمش ادامه دهد و به عبارتی غذاهای حاوی گلوتن را تا آخر عمر از رژیم غذایی‌اش حذف كند.

گفتن «حذف گلوتن از رژیم غذایی» به نظر ساده است ولی اگر دقت كنیم كه غلاتی مثل گندم، جو، جوی سیاه و چاودار همه حاوی گلوتن هستند، تازه می‌فهمیم كه این بیماران كار سختی در پیش دارند. رژیم غذایی در بیماران مبتلا به سلیاك، بسته به شدت بیماری، از لحاظ پرهیز و نحوه استفاده از سایر مواد غذایی متفاوت است و فرد مبتلا باید تحت نظر متخصصان تغذیه قرار گیرد تا بتواند به برنامه غذایی مناسب خودش دست پیدا كند.

اگر بخواهیم به غذاهایی كه افراد مبتلا به سلیاك نباید آنها را مصرف كنند، فقط اشاره كنیم یك لیست بسیار بلندبالا را باید مرور كنیم. ولی مهم‌تر از همه نان، ماكارونی، كیك و بیسكوئیت است.

فكرش را بكنید یك فرد مبتلا به سلیاك نباید نان بخورد، نباید از گوشت‌های كنسرو شده، سوسیس، كالباس، كتلت، كباب كوبیده رستوران‌ها، رشته فرنگی و سوپ رستوران‌ها استفاده كند؛ نباید سس سفید و سس گوجه فرنگی بخورد؛ قهوه‌، شیر، شكلات، گز و سوهان، حلوا، چیپس، كشك و خیلی چیزهای دیگر هم ممنوع است. چقدر باید خدا را شكر كنید!

البته خیلی هم نگران سلیاكی‌ها نباشید آنها هم برای خودشان، غذاهای خاصی دارند مثلاً نان این افراد از ذرت، برنج و سایر غلات مجاز تهیه می‌شود. برای تهیه انواع شیرینی‌ها هم به جای آرد گندم می‌توانند از آرد برنج و ذرت استفاده كنند.